Hoe het paard het paard werd

1 In den beginne

Paard, knol, Equus ferus. Daar sta je dan, aan het begin van de geschiedenis; het dier dat de mensengeschiedenis zal veranderen. Legers zullen op je rug ten strijde trekken, volksstammen de wereld overgaan met karren die jij voorttrekt, economieën zullen opbloeien op de werkkracht van jouw spieren. Ze zullen je een edel dier noemen, je aanbidden, je verheerlijken in muziek en literatuur.

Maar je weet nog van niks. Het is vele tienduizenden jaren geleden, de mens stommelt nog rond in onwetendheid, en jij zwerft in kuddes door Eurazië, nietsvermoedend van de dingen die komen gaan.

2

Ca. 35.000-16.000 jaar geleden

Ze hebben je wel gezien, de vroege mensen. Gefascineerd schilderen ze je beeltenis op de muren van hun grotten, en vereeuwigen ze je in ivoor – het oudste gesneden beeldje van een paard is zo’n 35 duizend jaar oud.

Tegenwoordig zijn er twee soorten paarden, het przewalskipaard en het hedendaagse paard. Maar destijds zat dat anders. In Spanje en in Siberië leefden nog twee soorten, ‘zoals je ooit Neanderthalers had naast de moderne mens’, schrijft een internationaal onderzoeksteam onder Franse leiding deze week in vakblad Cell. En, verrassend, daarnaast lijken er nog minstens twee tot dusver onbekende ‘spooksoorten’ te zijn geweest, constateren de wetenschappers na analyse van dna uit 278 paardenbotten van de afgelopen 42 duizend jaar.

Zouden dát soms de geheimzinnige paarden zijn die onze voorouders vereeuwigden in hun grotten?

3

Ca. 5.500 jaar geleden

Wie als eerste op het idee kwam op je rug te klimmen en je te berijden? Niemand die het weet. De oudste voorwerpen die duiden op paardenbezit – versleten paardenkiezen die wijzen op een bit, kommen met restjes paardenmelk erin – komen uit het huidige Kazakhstan en zijn zo’n 5500 jaar oud. ‘Dat is nog steeds de meest waarschijnlijke plaats waar de domesticatie begon’, zegt archeoloog Laura Llorente Rodríguez van de Universiteit Leiden, niet betrokken bij de nieuwe analyse. ‘Maar het kan ook in Anatolië zijn gebeurd. Of op meerdere plaatsen. We weten het gewoon niet.’

Eén puzzelstukje biedt de nieuwe analyse wel: Spanje valt af. Het dna van het traditionele Iberische paard is domweg nooit doorgesijpeld naar dat van de eerste boerderijpaarden. Sorry, caballo.

4

Ca. 200 voor Christus

Dankbaar maakte men gebruik van je diensten. En dat zie je in je dna. In Frankrijk vond men paardenbotten van enkele eeuwen voor Christus, die bij nader inzien afkomstig blijken van twee muilezels. Veelzeggend, want muilezels werken harder, staan steviger en worden minder gauw ziek. Kennelijk wist men dat al voor de Romeinse tijd, constateert het team.

En in het Oosten onderging het paard kleine wijzigingen aan zijn bouwplan. Zijn rug werd steviger, zijn gestalte rijziger, de hengsten genetisch eenzijdiger: allemaal tekenen van paardenfok. ‘Het hedendaagse paard is heel anders dan het paard van duizend, tweeduizend jaar geleden’, aldus onderzoeksleider Ludovic Orlando van het Franse onderzoeksinstituut CNRS in een toelichting.

5

Na ca. 700 AD

Maar het was de islam die je vleugels gaf. Want, een wonderlijke ontdekking, de paarden die tegenwoordig in de wei staan, stammen in feite af van paarden uit de islamitische wereld. Meegekomen met de eerste golven moslimveroveraars uit het oosten, in de 8ste en 9de eeuw na Christus, neemt Orlando aan. Gewoon, omdat het Arabische paard sneller en sterker was.

‘Het paard dat meekwam met de moslimexpansie had eigenschappen die het populair maakte’, mailt Orlando desgevraagd vanuit Vietnam. ‘Onze dna-scans wijzen op een mogelijk andere anatomie.’

En het oorspronkelijke Europese paard? Dat verdween naar de marge. De ijslander, een nakomeling van Vikingpaarden, en de shetlandpony zijn er nog het nauwst aan verwant, aldus het team. Kleine, gedrongen, pittige paardjes. Leuk voor de kinderen, maar geen partij voor het kloeke paard uit Perzië.

6

Ca. 1880 AD

Vanaf dat moment ging het snel. De meeste veranderingen onderging je sinds de middeleeuwen, leert het dna-onderzoek. Men fokte je verder, op kracht, snelheid en grootte. Vooral de laatste tweehonderd jaar nam dat een vlucht: je genetische diversiteit nam met wel eenzesde af. ‘Dat toont de enorme invloed van modern fokken’, signaleert het team in Cell. Al heeft het wel een keerzijde: ook schadelijke genetische aandoeningen hopen zich zo op.

7

Vandaag

Daar sta je dan, Equus ferus, met vier benen in het heden. In de landbouw, het verkeer en in het leger ben je vervangen door machines; alleen de aanduiding ‘paardenkracht’ herinnert nog aan hoe het eens was. En nu sta je te lummelen op de manege of loop je op de renbaan, als bron van menselijk vermaak. Of je rijdt voor de politie, vanwege het natuurlijke gezag dat je nog immer uitstraalt.

Waarheen je weg vanaf hier voert? Lastig te zeggen. Dierfilosofen vragen zich soms hardop af wat je zou doen als men het hek van je weiland zou openzetten: zou je het gemak van de stal verkiezen, of liever de wereld in trekken, net als zesduizend jaar geleden?

Niemand die het weet. Je trekt je lippen op en briest, alsof je lacht. Een gegeven paard moet je ook niet zo in de bek kijken.